26/1/12

FALORDIETAS

NUEI (III)
A mesacha no aguardé a que lo biello respuliase, se debanté e salié corriendo con as greñas sueltas e chilando por tot o lucar:
-En a montaña d’as Tres Serols bi ha una fuen!

Totas as chens d’o lucar s’achuntón t’ascuitar a Nuei, e la mesacha lis rezenté cómo eba descubierto la fuen. Os lucareños creyón a la mesacha e por endicazión d’era pillón cultros e xadas e s’endrezón enta lo puesto en do i yera l’abozo. Era ranqué con as suyas mans l’abozo, e lo abenté sobre un zaborro dizindo:
-Ascape!, ascape!, esclafaz iste abozo.

Beluns esmicazón l’abozo con os cultros, e l’augua prenzipié a surtir por o forato, pero como yera chicotón en saleba mui poca.
-Bi ha que fer o forato más gran!, ascape, pillaz as xadas ta que l’augua pueda surtir bien.

En poco rato lo forato yera tan gran que i capeba una persona. L’augua prenzipié a baxar por a montaña e las chens, goyosas, cantaban e danzaban arredol d’a fuen. Pero una bolada d’aire se debanté e la mesacha desaparixié.
As chens no parón cuenta ascape de que la mesacha no i yera, e toz pensón que se’n yera baxata ta lo lucar. Pero en o lucar no i yera, la s’eba lebato lo biello zerrudo guardián d’a montaña.
-Te dizié que no ebas que dizir a garra chen lo d’a fuen, e tú te´n trayes a tot o mundo ta que ranquen l’abozo e faigan un gran forato. Agora te mataré! –chilé o biello.
-Si ye ta que las chens d’o mio lucar no pasen fambre ni sete, no me importa.
-Pos si creyes que morirás rapedo t’entibocas. Te chitaré ligata en a pinganeta, chusto debaxo de l’augua d’a fuen, asinas l’augua t’enrestirá e sufrirás muito tiempo.
-D’alcuerdo, pero te demando que me dixes tornar ta casa mía ta escar una persona que cusire a la mía mai e que lis de de chentar a los cochíns. –demandé la mesacha.
-Te dixo que te’n baigas, pero si no tornas bozaré a fuen e mataré a tota la chen d’o lucar. Cuan tornes, te chitas en a pinganeta, e l’augua ferá o suyo triballo.
Continará …
Nuei: Noche
Respuliase: respondiese
Os cultros: los cuchillos
As xadas: las azadas
Esclafaz: chafad
Beluns: algunos
Esmicazón: hicieron trizas
No parón cuenta: no se dieron cuenta
A garra chen: a nadie
T’entibocas: te equivocas
Chitaré: echaré
Ligata: atada
Enrestirá: embestirá
Escar: buscar
Bozaré: taponaré

18/1/12

FALORDIETAS

NUEI (II)
Nuei paré cuenta en a tierra plena de crebazas e la sudor que bañaba os rostros de ombres e mullers, chobens e biellos, cuan baxaban ta lo ríu. Era quereba dizir-lis-ne, pero ascape remeraba las parolas d’o biello zerrudo, e no gosaba ni tartir.
Que trista i yera!, no minchaba ni dormiba, e parixeba que yera meyo fata. Os suyos güellos ya no brilaban como purnetas, e las suyas greñas yeran como machurritas. A suya mai li pillé a man e li dizié:
-Filla, ne has bella malautía?

Pero Nuei preté os morros e no dizié pon de pon. Asinas pasón os diyas e los meses, e los cabellos d’a mesacha se’n tornón blanquiñosos. Como no li bagaba peinar-se, lo se dixaba suelto.
-Qué estranio!, una mesacha tan choben e con as greñas blanquiñosas –charraban toz.

Nuei se posaba en a puerta de casa suya e se quedaba fatiada güellando a la chen pasar. De cabo cuan mormostiaba, “Debaxo d’as Tres Serols bi ha …”, e se mordeba los morros dica que li surtiba un filo de sangre.
Un diya que Nuei yera aturata chunto a la suya casa, bide a un biello de barba blanca que beniba d’o ríu cantoniando-se por a carga d’augua que portaba. O biello trepuzé con un zaborro e cayé ta tierra. L’augua se redamé de raso, os pozals se trencón e l’ombre se fize mal en una garra, una nafra por la que prenzipié a surtir sangre.
A mesacha s’amané t’aduyar-lo. Se ranqué un trozet de tela d’o suyo bestito e li faxé a ferita. Mientres sentiba os chemecos d’o biello, paré cuenta que los suyos güellos tancatos e la suya cara tremolaban.
Allora pensé:
-Nuei, tu li has medrana a la muerte, porque ne has medrana a morrir en ista tierra xuta do los cautibos se han sucarrato. Ye porque ne has medrana …

Se debaté e se metié a chilar;
-En a montaña bi ha una fuen!, sólo bi ha que rancar un abozo, trencar-lo, fer más gran o forato e l’augua correra costera ta baxo! Yo lo he beyito con os mios güellos!
Continará …
Paré cuenta: se dio cuenta
As crebazas: las grietas
Remeraba: recordaba
As parolas: las palabras
No gosaba: no se atrevía
Os güellos: los ojos
As purnetas: las chispitas
Bella malautía: alguna enfermedad
Bide: vio
Cantoniando-se: tambaleándose
Trepuzé: tropezó
De raso: completamente
A garra: la pierna
A nafra: la herida
Faxé: vendó
Os chemecos: los lamentos
Allora: entonces
Medrana: miedo
O forato: el agujero

10/1/12

FALORDIETAS

NUEI
En a costera d’as Tres Serols bi’n ha una gran chorrota, la cuala forma se parixe a la coda d’un caballo, anque otris dizen que se parixe a la melena blanquiñosa d’una muller. As chens d’a redolada rezentan una estrania falordia …
Fa muito, muito tiempo, arredol d’as Tres Serols no bi’n eba d’augua. Tanto l’augua ta beber como ta ruxiar pendeba d’a plebia. En caso de que no plebese bi eba que ir a escar-la ta un chiquet ríu que yera a dos oras d’o lucar. L’augua yera tan preziosa como l’azaite.
En un lucarón d’a redolada bibiba una mesacha con as greñas negras como una nuei sin de luna que li plegaban dica los clabillars, e totas as chens la clamaban Nuei.
Nuei e la suya mai, que yera chitata en o leito por una malautía, bibiban de críar latons. A mesacha eba que ir toz os diyas a lo ríu ta carriar l’augua, e lugo eba que puyar-ne a la montaña a trayer-ne de chenta ta los cochins, asinas que yera ocupata dende lo maitín dica la nuei.
Un diya, Nuei, cargando a suya capacha de bimbrera s’endrezé a la montaña. En una lenera, e chunto a un xerbicadero bide l’abozo más gran d’a suya bida. “Si ranco iste abozo e lo cozino en casa será mui sabroso” –pensé la mesacha.

Allora fize fuerza e de un tirón lo ranqué, e d’o forato prenzipié a surtir augua lempeda. Pero en un inte, l’abozo li bolé d’as mans e se calé en o forato, dixando de surtir l’augua. Como Nuei n’eba muita sete e quereba beber, torné a rancar l’abozo, d’o forato surtié augua. Era amané os suyos morros e bebié dica fartar-se. Tasamén aparté os morros d’a fuen, l’abozo torné a bolar e a calar-se en o forato.
Nuei se quedé sobre la pinganeta pensando, cuan se debanté una bolada d’aire que la se lebé dica una espelunga. Dentro, sobre un cantal, i yera posato un biello zerrudo qui li dizié encarrañato:
-Has descubierto lo secreto d’a fuen. No debes dizir-lo a garra chen. Si lo fas te mataré. Yo so lo guardián d’a montaña, no te xublides!

Atra bolada d’aire rastré a la mesacha enta lo somontano. A choben yera trista, pos no gosaba rezentar-li o secreto a la suya mai ni a la chen d’o lucar.
Continará …
A chorrota: la cascada
A coda: la cola
Ruxiar: regar
A plebia: la lluvia
Escar-la: buscarla
O lucar: el pueblo
Os clabillars: los tobillos
O leito: la cama
A malautía: la enfermedad
Os latons: los cerdos
O maitín: la mañana
A bimbrera: la mimbrera
Lenera: ladera cubierta de losas
O xerbicadero: el precipicio
Abozo: gamón
Se calé: se introdujo
Amané: acercó
Fartar-se: hartarse
Tasamén: apenas
Espelunga: cueva
A garra chen: a nadie
Xublides: olvides
Somontano: pie de monte
No gosaba: no se atrevía

FALORDIETAS

A MESA D'OS TRES REIS
Bi ha una lienda que diz que los reis, condes u mandamases de turno d’os tres territorios (Aragón, Nabarra e Bearne) se achuntaban en a tuca que feba de buega u muga. Ixa muga ye la que se conoxe como Mesa d’os Tres Reis. Se diz que puyaban cada uno por as suyas tierras dica plegar a lo cobalto, e asinas, cadagún posato en o suyo territorio, fablaban e discutiban sobre los suyos problemas.
Yo no me prexino a dengún rei, por más que siga d’o sieglo XII, puyando-se-ne a parlar a una tuca que ye a más de 2.400 metros, sobatita por l’aire chelador d’o norte e sin denguna comodidá e con o risque de despeñar-se pero ...
En do si que se achuntón tres reis ye en o lucar de Fitero, buega d’os reinos de Castilla, Nabarra e Aragón.
Por ruego d’o Papa Celestino III s’achuntón en ixe lucar en 1.196 Alifonso VIII de Castiella, Alifonso II d’Aragón e Sancho VII de Nabarra ta empentar a chunión d’os reinos cristianos contra los moros (dizese d'os que biben u son d'o norte de Africa).
A lienda diz que yeran posatos arredol d’una mesa rotuna (cadagún en o suyo territorio), e que fizon una gran lifara; Nabarra lebé lo bin, Castiella los crapitos e Aragón as trunfas e condimentos.
Os tres reis i plegón a un acuerdo, lo de achuntar as tres casas en un solo reino por meyo de alianzas matrimonials. Solo que Sancho de Nabarra quereba que Alifonso de Castiella li’n tornase La Rioja, la Bureba e Araba. O rei castellano dizié que no li’n tornaba, e que ya no quereba achuntar-se. O rei aragonés fize un poder por meyar, e li dizié a lo rei castellano que por lo menos li’n tornase Araba. O rei castellano dizié que no’n tornaba ni una ni dos ni tres, e lo rei Nabarro que no se conformaba con una, que quereba las tres.
S'encarrañón entre ers e a la fin cadagún se’n fue ta casa suya, ta más tardi luitar entres ers durante muitas añadas. Dica que a la fin, se achuntón en 1.212 en a baralla d’as "Navas de Tolosa" (por zierto, que la parola castellana "nava" ye lo mesmo que corona en aragonés). Por parti d’Aragón estié Pietro lo catolico, pos o suyo pai eba muerto ixa mesma añada.
Grazias a ista baralla lo poder musulmán prenzipié la suya baxata. Ah!, e las cadenas de lo escudo de Nabarra son ta conmemorar ista baralla.
A tuca: la cima
A buega: la frontera
O risque: el riesgo
Arredol: alrededor
Rotuna: redonda
Una lifara: un banquete
Os crapitos: los cabritos
As trunfas: las patatas
A corona: la meseta