22/5/19

FALORDIETAS


BELIÁN O MALMANDATO (II)
-Buff, chusto agora se mete á plever!!!

Dimpués d’un ratet i plegué á lo ríu. E s’encarrañé asabelo, pos baxaba muita augua e prou fura.

-I so chipiato, e antimás he que calar as garras en ixa augua chelata!!

Como no n’eba atra qu’esnavesar o ríu e ya yera farto d’augua, ni se tiré os borzeguins. L’augua li plegaba dica os chenullos, e s’eba que agafar á las brancas e bolos que veyeba.
Cuan levaba la mitá d’o ríu pasato, un gran paxaro niero baxé dende o ziel, lo pillé por a chambra e lo se levé por os aires.
-Socorro, aduya!

Una muller que i pasaba l’ascuité, ité una gollada t’alto e vide á Belián penchato d’as unglas d’un au chigán. Parixeba un moñaco de trapo …
A muller prenzipié á chilar:
-Eh, tú, paxaro furtaire!, dixalo estar!

O paxaro se xorronté en sentir chilar á la muller, e sin parar cuenta solté á lo mesache.
Belián prenzipié á baxar ascape, e durante uns segundos pensé que la suya vida plegaba á la fin. Pero no s’esclafé  en tierra u sobre as peñas, por suarte lo fize sobre unas chargas, lo más tobo que i’n eba. E por ixo no se maté e sólo rematé pleno de punchazos e trenques por tot o cuerpo.
A muller, que lo eba veyito tot, fue á demandar aduya. E á penar d’a tronada, ascape
s’amanoron-ie bels vezins d’o lucar que lo sacoron d’o barzal e lo se levoron á casa en brazos.
Belián i yera endolorito, a suya mai lo ixuqué con una toballa, lo chité en o leito, desinfesté as feritas e li paré un caldo bien calién. Dimpués dixé que durmiese unas oras ta que se recuperase.
Cuan Belián se disperté, vide á la suya mai posata en o suyo leito, afalagando-lo con a man.
-Mai, muitas grazias por estar tan buena con yo. Yo, sin dembargo, siempre un galbán. No merexes o mío comportamiento. Dende agora seré un buen mesache e t’aduyaré en tot.

A suya mail i dié un beso en a fren, Belián eba aprendito a lizión
.

Chipiato: harto de agua
Borzeguins: botas
Chenullos: rodillas
Chambra: camisa
Penchato: colgado
Au: ave
Furtaire: ladrón
S’esclafé: se chafó
Chargas: zarzas
Tobo: suave
Trenques: golpes
Barzal: zarzal
Feritas: heridas


5/5/19

FALORDIETAS


BELIÁN O MALMANDATO
Se diz que fa muitismas añadas, en un lucarón, i viviba una parella que n’eba zinco fillos, dos mesachas e tres mesaches.
A mai e las fillas triballaban escoscando por as casas d’a chen rica. Asinas que la suya vida pasaba entre trapicallos e lexiba; mientres, o pai e los mesaches picaban arbols que lugo vendeban á los fusters d’a redolada.
Tota la familia triballaba muito ta levar-ne de diners á casa, bueno, toz menos lo chicotón Belián que yera asabelo de galbán. No quereba estudiar, e feba muito qu’en la escuela no lo veyeba lo mayestro. Tampó no aduyaba á picar fusta porque li parixeba cansato. Con as suyas catorze añadas no feba pon de pon.
E lo pior de tot yera que cuan lo ninviaban á fer cualsiquier cosa, s’encarrañaba e se meteba á morgoniar como un nirno chicotón. Os suyos pais chemecaban d’o suyo comportamiento e no sapeban qué fer con er.
Un diya d’estivo, unas boiras nieras como nuei sin de luna aparexioron en o ziel. I plegaba una gran tronada, e la mai pensé que poderba pasar bellacosa mala. Asinas que li dizié á lo suyo fillo chicotón;
-Belián, a tronada ve á esclatar ascape, e ya sapes que se’n puede ir a luz. Ves-te-ne á la botiga e merca unas velas e una caxa de mistos por si fan falta.

Belián respulié de muitas malas trazas;
-No’n quiero ir!
-No sigas galbañoso, agora no pleve, podrás esnavesar o ríu, si pleve muito no lo podrás fer.
-Menudo fastio, no m’agana!
-Belián,
ya prou de morgonear, ves-te-ne ya!

Belián se devanté carrañando, e cuan saleba por a puerta prenzipié á plever.
-Chusto agora prenzipia á plever, que orache más malo!!!
Continará …

Escoscando: limpiando
Lexiba: lejía
Fusters: carpinteros
Galbán: perezoso
Fusta: madera
Pon de pon: nada de nada
Boiras: nubes
Esclatar: estallar
Botiga: tienda
Mistos: cerillas
Orache: tiempo atmosférico

1/5/19

FALORDIETAS


OS DIOSES D’A LUZ
Fa zientos d’añadas, en o sur de Chile, i viviban os indichenas conoxitos como mapuches. Os miembros d’istas tribus s’acubillaban en espelungas, no conoxeban o fuego e sobreviviban con lo que a Naturaleza lis ofrexeba.
Toz os diyas saleban de cazata ta poder minchar e reculliban toz os fruitos e lulos que podeban. Si quereban fer totas ixas fayenas, n’eban que devantar-sen bien de maitins t’aprofeitar a luz d’o diya, pos n’eban muita medrana d’a nuei, d’o fosco.
Enxamás  saleban d’as espelungas cuan se’n iba lo sol.
Una nuei, un ombre mapuche, se posé á veyer a luna en la dentrata d’a espelunga. A suya familia dormiba dentro, e de bote e boleyo, vide una gran estrela de luenga coda qu’esnavesaba lo ziel. Fue tan gran a luz que se quedé esluzernato.
L’ombre se xorronté muitismo porque no sapeba qué yera ixo. Ascape, e tremolando como una fuella, entré en a espelunga e se metié en lo más fundo.
Se quedé dispierto dica lo lusco e, anque quereba contar á toz lo qu’eba veyito, dezidié quedar-se sin tartir ta que no se xorrontasen os demás.
Ixe maitín, con o sol, a suya muller e la suya filla se’n fuoron á escar de minchar. Chunto con atras mullers e nirnos d’a redolada, se’n puyoron á la montaña, e durante oras estioron replegando de minchar ta pasar l’ivierno que s’amanaba poquet á poquet.
Tanto triballaban que la nuei  los pillé en a montaña. Replegoron as capachas ascape, pero no lis dié tiempo á baxar d’era. Yera imposible continar sin de luz. Por sua
rte, descubrieron una soba e s’acubilloron en era.
Allora fue cuan vidon, en meyo d’a fosca nuei, una gran estrela de luenga e brilán coda, a mesma qu’eba veyito l’ombre. En o suyo camín por o ziel, una plevia brilán prenzipié á cayer-ne. Pero no yera d’augua, sino de zaborros que, cuan chocaban con as peñas, feban purnas.
E una d’ixas purnas li preté fuego á un árbol xuto, iluminando tot arredol d’er. Cuan dixoron de cayer as piedras d’o ziel, as mullers s’amanoron á l’arbol en flamas chunto con os nirnos acarrazatos a las suyas garras, e descubrieron que podeban ver-sen, e que ixas flamas lis daba calor.
 Os ombres s’amanoron tamién, e se posoron chunto á las suyas familias arredol d’a chera. I yeran toz goyosos, e cantoron e danzoron.
E plegué o lusco, e cadagún torné á la suya casa. Un d’os ombres pillé una branca  e l’amané á las flamas. E paré cuenta, con os güellos ubiertos batalers, que las flamas pasaban á la branca. Toz fizon lo mesmo, e tornoron tot o camín con as luzes d’as brancas.
E asinas fue como descubrieron o fuego, e á saper cómo fer-lo, pos eban parato cuenta que chocando unas piedras espezials con atras, surtiban purnas.
Ya no abioron más medrana d’a nuei, e prenzipioron á minchar a carne en o calibo d’as cheras.

S’acubillaban: se refugiaban
Espelungas: cuevas
Lulos: bayas
Qu’esnavesaba: que atravesaba
Tremolando: temblando
Lusco: amanecer
Capachas: cestas
Purnas: chispas
Xuto: seco
Soba: balma, covacho
Chera: hoguera
Branca: rama
Calibo: brasas


8/4/19

FALORDIETAS


A LIENDA D’O  CARNAROL (II)
-Ascuita-me con ficazio; te’n ves á la selva e escas una planta que fa una flors amariellas clamatas carnarols. Trigas una d’ixas flors, la tallas e cuentas os petalos; seguntes os petalos que cuentes, será o lumero de diyas que vivirá o tuyo fillo, u siga, sabrás si se curará u no.

A mai, trencata por a dolor, ité á correr ta escar a planta que o viello li eba dito. Ascape la trové en una calvera d’a selva. Ranqué una d’as flors e vide que sólo n’eba que cuatre petalos.
-Oh, no, no puede estar!, sólo ne ha que cuatre petalos. Ixo sinifica que solo vivirá  cuatre diyas más.

Cayé ta tierra con os güellos plenos de glarimas e chilé dica que li prenzipié á fer mal o garganchón. Ya esfogata, se calmé e se posé en un zaborro pensando en a soluzión. E sin parar cuenta prenzipié á esgarrar con muito ficazio os petalos d’o carnarol en finismos flocos dica que cadagún d’os petalos quedé trestallato en dezenas de partis.
Cuan rematé con os cuatre petalos, torné á la capanna e li amostré a flor. L’ombre, con muita pazenzia, se metié á contar os petalos, pero yeran tantos que li resulté imposible. Sospiré e l’ité una güellada á la muller con una riseta en os morros.
-N’he de buenas notizias. Ista flor ne ha dezenas e dezenas de petalos, e ixo quiere dizir que lo tuyo fillo vivirá muitismas añadas. Tamién que abrá muitos fillos e muitos nietos. Agora torna con er e confita.
-Muitas grazias siñor!, enxamás xublidaré lo que ha feito por yo e por a mía familia.

A muller, asabelo de goyosa, torné á casa e dentré en a cambra d’o suyo fillo. O chicotón ya yera posato en o leito, con una riseta en a cara e minchando.
Poquez diyas dimpués, a color d’os suyos caxos tornaba á estar royenca. Ya yera bien!
E diz a lienda que dende allora, os carnarols ya no ne han cuatre petalos, sino muitismos, tantos que no se pueden contar.

Ficazio: atención
Trigas: eliges
Trencata: rota
Calvera: claro
Garganchón: garganta
Esfogata: desahogada
Esgarrar: desgarrar
Flocos: flecos
Xublidaré: olvidaré
Caxos: mofletes